W dniu dzisiejszym przypada 75 rocznica rozpoczęcia przez NKWD masowych wywózek obywateli polskich na terenach zajętych po 17 września 1939 r. przez Związek Sowiecki. Decyzję o deportacji wydała 5 grudnia 1939 r. Rada Komisarzy Ludowych. Deportacja ludności polskiej z kresów wschodnich przeprowadzano została w 4 etapach od lutego 1940 roku do czerwca 1941 roku. Wywózki ludności wykonywało i nadzorowało NKWD.
Pierwsza deportacja przeprowadzona została w nocy z 9 na 10 lutego. Akcja objęła chłopów, mieszkańców małych miasteczek, rodziny osadników wojskowych, pracowników PKP, niższych urzędników państwowych oraz pracowników służb leśnych. Ludność kierowano do północnych obwodów Rosji i na zachodnią Syberię. Przypuszczalnie w lutym 1940 roku deportowano 140 tys. ludności cywilnej Polaków, Białorusinów i Ukraińców. Polacy stanowili ok. 82 % deportowanych.
Drugą deportację przeprowadzono nocą z 12 na 13 kwietnia 1940 r. Tej deportacji podlegały głównie rodziny policjantów, wojskowych, wysokich urzędników państwowych, pracowników służby więziennej, nauczycieli, działaczy społecznych, kupców a także przemysłowców. Miejscami przymusowego osiedlenia były północne obwody Republiki Kazachskiej. Według dokumentacji NKWD deportowano 61 tys. ludzi z czego 80% całości transportów stanowiły kobiety i dzieci.
Trzecią deportację rozpoczęto nocą z 28 na 29 maja. Akcja wywózki trwała do końca lipca. Objęła ona tych, którzy uciekli spod okupacji niemieckiej na wschód, była to głównie ludność pochodzenia żydowskiego. Deportowano ok. 79 tys ludzi.
Czwartą deportację przeprowadzono na przełomie maja i czerwca 1941 r. Deportowano wówczas ok.42 tys. mieszkańców Litwy, Republik Nadbałtyckich, Białostocczyzny, Wileńszczyzny i Grodzieńszczyzny oraz zachodnich obwodów Ukrainy i Białorusi. Deportacja prowadzono była częściowo w trakcie agresji Niemiec na Związek Sowiecki
Według danych NKWD w czterech deportacjach zesłano około 330-340 tys. osób. Warunki prowadzonej deportacji były z góry zaplanowaną eksterminacją ludności cywilnej. Wszystkie akcje przeprowadzano nocą, bez możliwości spakowania niezbędnego dobytku. Deportowanych przewożono w wagonach towarowych z zakratowanymi oknami, podróż na miejsce zsyłki trwała niekiedy nawet kilka tygodni. Warunki panujące w czasie transportu były przerażające, ludzie umierali z zimna, z głodu i wyczerpania. Po dotarciu na miejsce zsyłki zesłańców czekała niewolnicza praca, nędza, choroby i głód.
Zesłanie jako forma kary istniało w Rosji już od początków XVI wieku. Formalnie pojecie „zesłanie”jako środek represji pojawiło się w carskim prawodawstwie w 1582 roku. W XVIII wieku temu wymiarowi kary podlegali przestępcy polityczni. Od drugiej połowy XVII wieku na Syberię zsyłano przestępców kryminalnych skazanych na karę śmierci, fałszerzy pieniędzy wraz z rodzinami, osoby oskarżone o „włóczęgostwo”i kradzieże. W XVIII wieku temu wymiarowi kary podlegali przestępcy polityczni.
Pierwsi Polacy trafili w głąb Rosji pod koniec XVI wieku, w wyniku wojny Rzeczypospolitej z Moskwą prowadzonej za panowania króla Stefana Batorego. W drugiej połowie XVIII w. skazano na zsyłkę pojmanych uczestników konfederacji barskiej i insurekcji kościuszkowskiej. Konfederaci barscy byli pierwszą grupą zesłańców politycznych. W grupie ok. pięciu tysięcy jeńców był m.in. Kazimierz Pułaski i hrabia Maurycy August Beniowski. Po upadku Powstania Listopadowego na Syberię zesłano ok. 1500 osób. Najdotkliwsze represje w okresie carskiej Rosji miały miejsce w czasie powstania styczniowego. Szacuje się, że w latach 1863- 1864 na zsyłkę skazano 25 tys ludzi. Kolejne fale zsyłki to lata po rewolucji 1905 roku i okres do 1917 r. Ogólnie można szacunkowo przyjąć, iż w okresie niewoli pod carska Rosją ogólna ilość polskich zesłańców wynosiła 100 tys, osób.
Kolejne fale prześladowań wobec ludności polskiej i zsyłki w głąb Rosji Sowieckiej o charakterze politycznym nastąpiły od stycznia 1944r, kiedy Armia Czerwona ponownie wkroczyła na tereny dawnych kresów wschodnich Polski. Do końca 1944 r. uwięziono i zesłano ok.30 tys. osób, głównie związanych z polskim ruchem niepodległościowym. W 1945 r., po zajęciu terenów centralnej Polski, po okupacji niemieckiej, w wyniku prowadzonych czystek wśród ludności nastąpiły kolejne zsyłki.
Ciekawym świadectwem losów polskiej ludności dawnych kresów wschodnich II Rzeczypospolitej jest pamiętnik Jana Miałana przechowywany w zbiorach naszego Muzeum. Właściciel pamiętnika decyzją sowieckiego Trybunału Wojennego 10 Armii skazany został 12 lutego 1941 r. na 8 lat zsyłki i 5 lat pozbawienia praw publicznych. Był jednym z tych, którym udało się dotrzeć do formującej się w Związku Sowieckim Armii gen. Andersa. Dzięki temu jego pobyt na „nieludzkiej ziemi” trwał „tylko” rok. Po wyjściu z Rosji sowieckiej z Armią gen. Andersa dotarł przez Persję, Palestynę i Kapsztad do Anglii. W 1944 i 1945 r. przeszedł z Dywizją Pancerną gen. Maczka szlak bojowy od Chambois do Bredy. Po powrocie do Polski osiadł w Kętrzynie.
Izabela Mellin-Wyczółkowska